Έφηβοι & Διαδίκτυο: Το Φαινόμενο του Διαδικτυακού Αυτοτραυματισμού

Ο όρος «κυβερνοεκφοβισμός» (cyberbullying) περιγράφει κάθε μορφή επιθετικής ή κακοποιητικής συμπεριφοράς που εκδηλώνεται μέσω ψηφιακών τεχνολογιών, όπως το διαδίκτυο ή ειδικότερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Hinduja & Patchin, 2017).

Μορφές διαδικaτυακού εκφοβισμού 

Ο κυβερνοεκφοβισμός δεν περιορίζεται μόνο στην αποστολή απειλητικών ή προσβλητικών μηνυμάτων. Περιλαμβάνει επίσης τη διάδοση φημών ή ψευδών πληροφοριών, τη δημοσίευση προσωπικών φωτογραφιών χωρίς συγκατάθεση, καθώς και τον αποκλεισμό κάποιου από διαδικτυακές συνομιλίες ή ομάδες, με στόχο την απομόνωση.

Συχνές μορφές του είναι το flaming (λεκτικές επιθέσεις σε forums ή ομαδικά chats), η παρενόχληση μέσω επίμονων και ενοχλητικών μηνυμάτων (harassment), ο δημόσιος εξευτελισμός (denigration), η πλαστοπροσωπία (impersonation) και η διάδοση προσωπικών πληροφοριών (outing) (Kowalski et al., 2014).

Οι επιπτώσεις του cyberbullying στη ζωή των εφήβων είναι σοβαρές: αυξημένα επίπεδα κατάθλιψης, άγχους, ακόμα και αυτοκτονικού ιδεασμού (Semenza et al., 2021). 

Μέσα σε αυτό το τοπίο, αναδύεται μια πιο αφανής αλλά εξίσου ανησυχητική μορφή εκφοβιστικής συμπεριφοράς: ο διαδικτυακός αυτοτραυματισμός.

Τι είναι ο διαδικτυακός αυτοτραυματισμός;

Ως digital self-harm ή διαδικτυακός αυτοτραυματισμός ορίζεται η συμπεριφορά κατά την οποία το ίδιο το άτομο δημοσιεύει απαξιωτικά, προσβλητικά ή ακόμη και απειλητικά μηνύματα για τον εαυτό του, μέσω ανώνυμων προφίλ ή εφαρμογών. 

Ουσιαστικά, πρόκειται για μια ιδιάζουσα μορφή ψηφιακής αυτοκακοποίησης, όπου το ίδιο το άτομο λειτουργεί ταυτόχρονα ως θύτης και θύμα.

Η πρακτική αυτή δεν περιορίζεται σε μία μόνο μορφή: μπορεί να εμφανίζεται ως δημόσια ανάρτηση ή σχόλιο, ως προσωπικό μήνυμα ή ακόμη και ως συμμετοχή σε διαδικτυακές συνομιλίες όπου το άτομο «υποτιμά» τον εαυτό του. 

Το συγκεκριμένο φαινόμενο έχει καταγραφεί κυρίως σε πληθυσμό εφήβων και νεαρών ενηλίκων και συσχετίζεται με συναισθηματικές δυσκολίες, χαμηλή αυτοεκτίμηση και ανάγκη για αναγνώριση ή φροντίδα από το κοινωνικό περιβάλλον.

Ορισμένοι ερευνητές αναφέρονται στο φαινόμενο και ως self-trolling ή digital Munchausen, εξαιτίας της ομοιότητας του με το γνωστό σύνδρομο, του οποίου τα βασικά διακριτικά συμπτώματα, αφορούν την επινόηση ασθενειών από το ίδιο το άτομο αλλά και την πρόκληση σωματικής βλάβης στον εαυτό του, μέσω της λήψης φαρμακευτικών σκευασμάτων ή αυτοτραυματισμού (Englander et al., 2017).

Πώς μπορεί να εκδηλωθεί:

• Με ανώνυμα μηνύματα μίσους προς τον εαυτό σε πλατφόρμες που προσφέρουν τη δυνατότητα ανωνυμίας όπως το Ask.fm ή ακόμα και σε πιο δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Instagram.
• Με δημόσιες αναρτήσεις αυτοταπείνωσης στα social media.
• Με συστηματική αποδοκιμασία του εαυτού σε chat rooms, blogs ή forums.
• Σε κάποιες περιπτώσεις, το εν λόγω φαινόμενο έχει συνδεθεί με περιστατικά αυτοκτονιών εφήβων (Meldrum et al., 2020).

Τι κρύβεται πίσω από αυτή τη συμπεριφορά; 

Το digital self-harm φαίνεται να σχετίζεται με (Hinduja & Patchin, 2017):

• Καταθλιπτικά συμπτώματα
• Έλλειψη κοινωνικής στήριξης
• Έντονη επικριτική στάση και μίσος προς τον εαυτό

Πολλοί έφηβοι δηλώνουν ότι το έκαναν γιατί «κανείς δεν τους μιλούσε» και ήθελαν να εκφράσουν πώς πραγματικά αισθάνονται. Άλλοι, το έκαναν «για να δουν αν κάποιος θα αντιδράσει» ή «αν είναι πραγματικά φίλος τους» (Pacheco et al., 2019).

Πόσο συχνό είναι; 

 Ο αριθμός των ερευνών που έχουν διεξαχθεί για τη διερεύνηση του φαινομένου, είναι σχετικά περιορισμένος. Τέτοιου είδους έρευνες έχουν γίνει μόνο στην Αμερική και τη Νέα Ζηλανδία, με δείγμα εστιασμένο σε μαθητές και φοιτητές. 

Το ποσοστό εμφάνισης της συμπεριφοράς του διαδικτυακού αυτοτραυματισμού σύμφωνα με τα ευρήματα των μελετητών, αν και σχετικά μικρό καθώς σε καμία έρευνα δεν ξεπερνάει το 13%, σίγουρα δεν είναι αμελητέο. 

Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνα της Englander (2012) στις Η.Π.Α, το ποσοστό των φοιτητών που πήρε μέρος στην έρευνα δήλωσε κατά 9%, πώς κατά τη διάρκεια των σχολικών ετών είχε προβεί σε τέτοια είδους διαδικτυακή αυτό-κακοποιητική συμπεριφορά.

 Οι Hinduja & Patchin (2017) μελετώντας το φαινόμενο του διαδικτυακού αυτοτραυματισμού, με δείγμα αντιπροσωπευτικό σε εθνικό επίπεδο, βρήκαν πως το ποσοστό των νέων 12-17 ετών στις Η.Π.Α. «που έχει αναρτήσει στο διαδίκτυο κάτι προσβλητικό για τον εαυτό» του φτάνει το 6%, ενώ το ποσοστό των ατόμων «που έχει προβεί σε ανώνυμο κυβερνοεκφοβισμό προς το πρόσωπο του» το 5,3%. 

Στη μοναδική μελέτη του φαινομένου εκτός Η.Π.Α., οι Pachecho et al. (2019) ερεύνησαν το ποσοστό των νέων 13-17 ετών στη Νέα Ζηλανδία, που έχουν προβεί σε διαδικτυακό αυτοτραυματισμό κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους και βρήκαν πως αυτό ανέρχεται σε 6%.

Τέλος, οι πιο πρόσφατες σχετικές έρευνες, των Meldrum et al. (2020) και Semenza et al. (2021) έδειξαν πως το ποσοστό των μαθητών γυμνασίου και λυκείου στις Η.Π.Α. που σχετίζονται με συμπεριφορές digital self-harm κατά τη διάρκεια μιας ακαδημαϊκής χρονιάς αντιστοιχεί σε 10% και 13%.

Υπάρχει σχέση με τον παραδοσιακό αυτοτραυματισμό; 

Η απάντηση στην παραπάνω ερώτηση βρίσκεται κάπου στη μέση. Αν και το digital self-harm δεν εμπεριέχει σωματική βλάβη, φαίνεται να μοιράζεται κοινούς παράγοντες επικινδυνότητας με την τυπική μορφή αυτοτραυματισμού, όπως καταθλιπτική συμπτωματολογία, εσωτερικευμένο θυμό και χαμηλή αυτοεκτίμηση. 

Ωστόσο, υπάρχουν και σημαντικές διαφορές καθώς, η διαδικτυακή μορφή αυτοτραυματισμού δεν παρουσιάζει τον ίδιο άμεσο κίνδυνο για τη σωματική ακεραιότητα του ατόμου. Τέλος, το digital self-harm αποτελεί μια δημόσια πράξη, ενώ οι τυπικές μορφές αυτοτραυματισμού αφορούν κυρίως την ιδιωτική ζωή του ατόμου. 

Βέβαια, κάθε μορφή αυτοτραυματισμού, πιθανά είναι το μέσο σε μια προσπάθεια του ατόμου να προκαλέσει την προσοχή του περίγυρού του ή ένας τρόπος να ζητήσει στήριξη. Ο διαδικτυακός αυτοτραυματισμός λοιπόν θα μπορούσε να λειτουργήσει ακριβώς έτσι για τους νέους ανθρώπους που «υποφέρουν» και ζητούν βοήθεια δημόσια με αυτού του είδους συμπεριφορά, αλλά χωρίς το ρίσκο βλάβης της σωματικής τους ακεραιότητας, που συνοδεύει τις τυπικές μορφές αυτοτραυματισμού. 

Για παράδειγμα, συμπεριφορές όπως το κάψιμο ή το χαράκωμα του δέρματος του ατόμου, μπορούν να του προσφέρουν ένα είδος κάθαρσης σε σχέση με τα αρνητικά συναισθήματα που αντιμετωπίζει (Semenza et al., 2021). Αντίστοιχα, ο διαδικτυακός αυτοτραυματισμός, θα μπορούσε να αποτελέσει για τους εφήβους μια εναλλακτική λύση κάθαρσης, που δεν αφορά τον φυσικό τραυματισμό του σώματος τους, όμως τους επιτρέπει να εξωτερικεύσουν τον εσωτερικό πόνο που βιώνουν καθώς και να αποκτήσουν μια μεγαλύτερη αίσθηση προσωπικού ελέγχου (Hinduja & Patchin, 2017). 

Τι μπορούμε να κάνουμε;

Η πρόληψη του διαδικτυακού αυτοτραυματισμού ξεκινά από την αναγνώρισή του ως ένα υπαρκτό φαινόμενο με σοβαρές επιπτώσεις. Είναι σημαντικό να είμαστε σε εγρήγορση και να παρατηρούμε προσεκτικά τις αλλαγές στη συμπεριφορά των εφήβων, ιδιαίτερα στη διαδικτυακή τους παρουσία.

 Η στήριξη που προσφέρουμε πρέπει να είναι απαλλαγμένη από διάθεση ενοχοποίησης και νουθεσίας, αλλά να έχει ως στόχο τη δημιουργία ενός δίαυλου επικοινωνίας. Παράλληλα, χρειάζεται να καλλιεργήσουμε ευαισθησία απέναντι σε σήματα κινδύνου, όπως ανώνυμα σχόλια σε προσωπικά προφίλ, συναισθηματική απόσυρση ή αιφνίδιες μεταπτώσεις διάθεσης. 

Τέλος, η έγκαιρη προσφυγή σε ειδικούς ψυχικής υγείας μπορεί να προσφέρει ουσιαστική υποστήριξη και καθοδήγηση τόσο στο ίδιο το άτομο όσο και στους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και το ευρύτερο περιβάλλον του.

———

Βιβλιογραφία

Englander, E., Donnerstein, E., Kowalski, R., Lin, C.A., & Parti, K. (2017). Defining      cyberbullying. Pediatrics, 140(2), 148-151.  https:// doi. Org/ 10. 1542/ peds. 2016- 1758U

Hinduja, S., & Patchin, J. W. (2017). Digital self-harm among adolescents. Journal of Adolescent Health, 61(6), 761-766. https://psycnet.apa.org/doi/10.1016/j.jadohealth.2017.06.012

Kowalski, R.M., & Limber, S.P. (2012). Psychological, physical, and academic correlates of cyberbullying and traditional bullying. Journal of Adolescent Health, 53(1), 13-20. https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2012.09.018

Meldrum, R.C., Patchin, J.W., Young, J.T., & Hinduja, S. (2020). Bullying victimization, negative emotions, and digital self-harm: Testing a theoretical model of indirect effects. Deviant Behavior, 1–19. https://doi.org/10.1080/01639625.2020.1833380

Pacheco, E., Melhuish, N., & Fiske, J. (2019). Digital self-harm: Prevalence, motivations and outcomes for teens who cyber-bully themselves. SSRN Electronic Journal, 1-11. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3374725

Semenza, D.C., Meldrum, R.C, Testa, A., Jackson D.B. (2021). Sleep duration, depressive symptoms, and digital self-harm among adolescents. Child and Adolescent Mental Health. https://doi.org/10.1111/camh.12457

‍