Fake news: Πλοήγηση στον κυβερνολαβύρινθο της παραπληροφόρησης

Στον δικτυωμένο κόσμο που ζούμε, οι πληροφορίες ρέουν σαν ποτάμι, διαμορφώνοντας τις αντιλήψεις μας αλλά και επηρεάζοντας τις αποφάσεις μας. Ωστόσο, μέσα στον χείμαρρο δεδομένων υπάρχει ένα επικίνδυνο ρεύμα, το φαινόμενο της παραπληροφόρησης. 

Μια έκθεση του 2021 από το Ινστιτούτο Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας διαπίστωσε ότι το 43% των ανθρώπων σε πολλές χώρες χρησιμοποιούν τα social media ως πηγή ειδήσεων. Ωστόσο, τα social media αποτελούν επίσης μια κοινή πλατφόρμα για τη διάδοση της παραπληροφόρησης.

Οι διάφορες αποχρώσεις της παραπληροφόρησης:

Πριν ξετυλίξουμε το δίχτυ της εξαπάτησης, είναι κρίσιμο να διακρίνουμε τις διάφορες αποχρώσεις της παραπληροφόρησης ώστε να γίνει κατανοητό το φάσμα:

• Οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) είναι ένας όρος ομπρέλα που καλύπτει τους όρους που θα αναφερθούν παρακάτω. Η κατανόηση αυτων των διακρίσεων είναι καίριας σημασίας για την κατανόηση της πολυπλοκότητας του τοπίου της παραπληροφόρησης.
• Η παραπληροφόρηση (disinformation) είναι εσκεμμένη και εκ προμελέτης. Περιλαμβάνει τη διάδοση ψευδών πληροφοριών με ρητό σκοπό την εξαπάτηση του κοινού. Συχνά προέρχεται από κακόβουλους φορείς ή κρατικές οντότητες με στόχο να χειραγωγήσουν τις αντιλήψεις, να σπείρουν τη διχόνοια ή να επιτύχουν συγκεκριμένους πολιτικούς στόχους.
• H λανθασμένη πληροφόρηση (misinformation) συχνά διαδίδεται χωρίς κακόβουλη πρόθεση. Τα άτομα που μοιράζονται λανθασμένη πληροφόρηση μπορεί να πιστεύουν ειλικρινά ότι οι πληροφορίες είναι αληθινές και η διάδοση τους χαρακτηρίζεται από έλλειψη επίγνωσης, παρανόηση ή αμέλεια.
• Η ψευδο-πληροφόρηση (malinformation) , περιλαμβάνει τη διάδοση αληθινών αλλά επιβλαβών πληροφοριών. Περιλαμβάνεται η εσκεμμένη αποκάλυψη ιδιωτικών ή ευαίσθητων δεδομένων με στόχο να βλάψει τη φήμη, να προκαλέσει φόβο ή κάποια αρνητική αντίδραση.
• Οι λανθασμένες ειδήσεις (false news) αναφέρονται σε πληροφορίες που απλώς δεν είναι αληθινές και συνεπάγονται με ανακρίβειες, επινοήσεις ή διαστρεβλώσεις.  

Οι ψυχολογικές διεργασίες που εμπλέκονται στην παραπληροφόρηση:

Μία από τις κύριες ψυχολογικές διεργασίες που παίζουν σημαντικό ρόλο είναι η λεγόμενη προκατάληψη της επιβεβαίωσης.

Έχουμε την τάση ως άνθρωποι να αναζητούμε, να ερμηνεύουμε και να θυμόμαστε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις ήδη υπάρχουσες αντιλήψεις μας, δημιουργώντας μία, θα λέγαμε, ηχώ ιδεών. 

Η παραπληροφόρηση εκμεταλλευόμενη αυτών των γνωστικών ορμών, ενισχύει τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις και διαστρεβλώνει την κοσμοθεωρία μας.

Ο ανθρώπινος νους εμμένει σε αυτές τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις ή γνώσεις ακόμη και μετά από τριβή με καινούργιες πληροφορίες. Αν αυτές οι καινούργιες πληροφορίες είναι αντικρουόμενες όσων ήδη γνωρίζουμε και πιστεύουμε, τότε βιώνουμε γνωστική ασυμφωνία -  μια αίσθηση δυσφορίας αντιφατικών πεποιθήσεων.

Για να μετριάσουμε αυτήν τη δυσφορία, μπορεί να κάνουμε μια επιλεκτική αποδοχή πληροφοριών έτσι ώστε να συνάδουν με τις τρέχουσες αντιλήψεις μας, ακόμη και αν είναι ψευδείς.

Από τη φύση μας οι άνθρωποι παρασυρόμαστε από τα συναισθήματα μας, ιδιαίτερα αν αυτά είναι πιο ισχυρά. Η παραπληροφόρηση συχνά χρησιμοποιεί συναισθηματικά ερεθίσματα, τα οποία προκαλούν έντονα συναισθήματα που υπερτερούν της λογικής σκέψης. 

Ο φόβος, ο θυμός ή ο ενθουσιασμός μπορούν να επηρεάσουν την κρίση μας, καθιστώντας μας πιο ευάλωτους σε ψευδείς πληροφορίες.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) αναφέρθηκε στη διάδοση της παραπληροφόρησης ως "infodemic". Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο American Journal of Tropical Medicine and Hygiene το 2020 διαπίστωσε ότι οι ψευδείς πληροφορίες σχετικά με το COVID-19 ήταν διαδεδομένες στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.

Αναγνωρίζοντας την παραπληροφόρηση και τις ψευδείς ειδήσεις:

Σημαντικό ρόλο αποτελεί η αξιολόγηση της πηγής. 

Τα αξιόπιστα ειδησεογραφικά μέσα τηρούν τα δημοσιογραφικά κριτήρια και παρέχουν καλά τεκμηριωμένο και επαληθευμένο περιεχόμενο. 

Προτού εμπιστευτούμε μια είδηση ή μια πληροφορία είναι σημαντικό να είμαστε υποψιασμένοι ότι οι πηγές μπορεί να προκατειλημμένες ή εντυπωσιοθηρικές και να μην είναι αξιόπιστες. 

Μελέτη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης το 2020 διαπίστωσε ότι η πολιτική παραπληροφόρηση και η παραπληροφόρηση στον τομέα της υγείας έλαβαν μεγαλύτερη συμμετοχή στις πλατφόρμες των social media σε σύγκριση με τις έγκυρες πληροφορίες.

Στο internet υπάρχουν εργαλεία ελέγχου των πραγματικών γεγονότων. Τέτοιες πλατφόρμες μπορούν να βοηθήσουν στην επαλήθευση της ακρίβειας των πληροφοριών προτού γίνουν αποδεκτές ως αληθινές. 

Η κριτική διασταύρωση της πληροφορίας μέσω πολλαπλών πηγών είναι το κλειδί για τη διάκριση της αλήθειας.

Γενικά η δεξιότητα της κριτικής σκέψης πρέπει να αναπτύσσεται και να βελτιώνεται. Χρειάζεται να αμφισβητούμε τις πληροφορίες που λαμβάνουμε στο διαδίκτυο, να εξετάζουμε διαφορετικές απόψεις και αναζητούμε στοιχεία που να μπορούν να υποστηρίξουν τους ισχυρισμούς στους οποίους βρισκόμαστε εκτεθειμένοι. Η ψηφιακή εποχή απαιτεί μια σκεπτικιστική αλλά ανοιχτόμυαλη προσέγγιση των δεδομένων.

Ο ψυχολογικός αντίκτυπος στους χρήστες του κυβερνοχώρου:

Η έκθεση σε παραπληροφορίες μπορεί να προκαλέσει άγχος και στρες, αφού τέτοιου είδους πληροφορίες τροφοδοτούν την αβεβαιότητα και τον φόβο. Ο συνεχής καταιγισμός δήθεν εντυπωσιακών ιστοριών συμβάλλει στην αυξημένη ανασφάλεια στο ψηφιακό χώρο.

Η εμπιστοσύνη στις πηγές πληροφόρησης είναι ζωτικής σημασίας για μια υγιή κοινωνία. Όταν η εμπιστοσύνη διαβρώνεται, καλλιεργούνται ο σκεπτικισμός και ο κυνισμός, επιβαρύνοντας τις διαπροσωπικές σχέσεις και την πίστη σε θεσμούς που κατακλύζονται από μια ατμόσφαιρα δυσπιστίας.

Οι συνέπειες μπορεί να είναι απρόβλεπτες όταν η αντίληψη χειραγωγείται. Η αντίληψή μας για την πραγματικότητα όταν διαστρεβλωθεί μπορεί να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων από προσωπικές απόψεις μέχρι και πολιτικές πεποιθήσεις.

Καινοτόμες στρατηγικές αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης - ατομική και συλλογική ευθύνη:

1. Ώθηση προς τον ψηφιακό αλφαβητισμό

Μια στρατηγική είναι αυτή της ώθησης προς τον ψηφιακό αλφαβητισμό. Στη σφαίρα της συμπεριφοράς που κύριο μέλημα είναι η εγκυρότητα των πληροφοριών που μοιραζόμαστε (nudge) η στρατηγική της καθοδήγησης μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο. 

Βέβαια οι πλατφόρμες θα μπορούσαν να καθοδηγούν τους χρήστες προς αξιόπιστες πηγές και εργαλεία ελέγχου των γεγονότων ώστε να τα ενδυναμώσουν στη λήψη συνειδητών αποφάσεων. 

Ένα περιβάλλον που προωθεί την κριτική σκέψη θα μπορούσε να έχει παροτρύνσεις υπό τη μορφή διακριτικών υπενθυμίσεων επαλήθευσης των πληροφοριών, προτού ένας χρήστης προχωρήσει στην κοινοποίηση τους.

2. Εκμάθηση των τεχνικών παραπληροφόρησης

Μια προληπτική στρατηγική είναι αυτή της εκμάθησης των τεχνικών παραπληροφόρησης (prebunking). 

Το prebunking μπορεί να θεωρηθεί και ένα νοητικό εμβόλιο ώστε να επιτευχθεί μια γνωστική ανοσία και περιλαμβάνει την προληπτική έκθεση των ατόμων σε εξασθενημένες μορφές παραπληροφόρησης.

Έτσι εκπαιδευτικές δράσεις θα μπορούσαν να παρέχουν στα άτομα τα γνωστικά εργαλεία για να αναγνωρίζουν και να αντιστέκονται στις ψευδείς πληροφορίες ενισχύοντας τη συλλογική γνωστική ανοσία.

Η δημιουργία μιας ενημερωμένης και ανθεκτικής κυβερνοκοινότητας (cybercommunity) προϋποθέτει την αποκάλυψη των μύθων και την ενίσχυση της αλήθειας (debunking). 

H διάψευση και η αποκάλυψη των ψευδών αφηγήσεων, παρέχουν στο κοινό ακριβείς πληροφορίες και καταρρίπτονται τα θεμέλια των ψευδών ειδήσεων. Αυτό πρέπει να γίνεται πάντα πλαισιωμένα και με προσοχή.

Ενδυνάμωση του διαδικτυακού μυαλού:

Στην εποχή της διαδικτυακής πληροφόρησης, το μυαλό μας είναι η πρώτη γραμμή άμυνας ενάντια στην επιρροή της παραπληροφόρησης. 

Κατανοώντας τις διάφορες πλευρές της παραπληροφόρησης και αναγνωρίζοντας τα σημάδια των ψευδών ειδήσεων προστατευόμαστε από το κύμα της εξαπάτησης.

Υιοθετώντας και εφαρμόζοντας καινοτόμες στρατηγικές μπορούμε να διανύουμε το ταξίδι της ψηφιακής πλοήγησης με εφόδια την ψηφιακή ανθεκτικότητα, την προσωπική ενδυνάμωση μέσω κριτικής σκέψης και σαφήνειας των επιλογών μας.  

___

Βιβλιογραφία:

Pennycook, G., & Rand, D. G. (2018). The Implied Truth Effect: Attaching Warnings to a Subset of Fake News Stories Increases Perceived Accuracy of Stories Without Warnings. Management Science, 66(11), 4944–4957.

Lewandowsky, S., Ecker, U. K. H., & Cook, J. (2017). Beyond Misinformation: Understanding and Coping with the “Post-Truth” Era. Journal of Applied Research in Memory and Cognition, 6(4), 353–369.

Vosoughi, S., Roy, D., & Aral, S. (2018). The spread of true and false news online. Science, 359(6380), 1146–1151.

Cook, J., Lewandowsky, S., & Ecker, U. K. H. (2017). Neutralizing misinformation through inoculation: Exposing misleading argumentation techniques reduces their influence. PLOS ONE, 12(5), e0175799.

Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Information Disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policy making. Council of Europe report.

Metzger, M. J., Flanagin, A. J., & Medders, R. B. (2010). Social and Heuristic Approaches to Credibility Evaluation Online. Journal of Communication, 60(3), 413–439.

Γαρδικιώτης, Α., & Πηλιούσης, Α. (υπό έκδοση). Η ψυχολογία της παραπληροφόρησης: Αποδοχή και αντιμετώπιση. Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας.