Μουσική Απόδραση: Συναισθηματική Ρύθμιση ή Αποφυγή;

Στην καθημερινότητα πολλών ανθρώπων, η ακρόαση μουσικής και η παρακολούθηση σειρών δεν αφορούν αποκλειστικά τη διασκέδαση τους. 

Συχνά η στροφή σε τέτοιους είδους μορφές ψυχαγωγίας σχετίζεται με πρακτικές που μας βοηθούν να ηρεμήσουμε ή και να διαφύγουμε από τις πιέσεις που δεχόμαστε. 

Σε στιγμές ψυχικής έντασης ή υπερφόρτισης, η διαφυγή (escapism) δεν λειτουργεί απλώς ως απόδραση με σκοπό την ευχαρίστηση, αλλά πρόκειται για μία διαδεδομένη συνήθεια συναισθηματικής ρύθμισης.

Η μουσική, ειδικά όταν τη διαλέγουμε εμείς, όπως συμβαίνει με μια λίστα τραγουδιών στο Spotify ή με ένα τραγούδι που ακούμε ξανά και ξανά, μπορεί να μας εισάγει σε μια νοητή προσωπική αφήγηση. 

Σύμφωνα με τη Rohani (2024), η μουσική απόδραση (musical escapism) αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή απόσπασης από την πραγματικότητα, στην οποία ο ακροατής δεν αρκείται στην παθητική ακρόαση αλλά συμμετέχει ενεργά σε φαντασιακές αφηγήσεις που συνδιαμορφώνται και συγχρονίζονται με τη μουσική. 

Ουσιαστικά, ο ακροατής εμβυθίζεται και βιώνει ένα προσωπικό σενάριο, όπου μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του ως πρωταγωνιστή, να χτίσει φανταστικούς χαρακτήρες ή να επεξεργαστεί υπαρκτές καταστάσεις με έναν ιδεατό τρόπο.

Από την Καθημερινή Πίεση στην Φαντασιακή Φροντίδα

Αυτό το ψυχολογικό φαινόμενο, όπως περιγράφεται παραπάνω δεν περιορίζεται σε στιγμές κρίσης, αλλά αφορά ευρύτερα την ανάγκη για δημιουργική έκφραση, ανακούφιση από άγχος, ή και νοητική απόδραση από την καθημερινότητα. 

Η διάδοση της πρακτικής αυτής που σχετίζεται με την απόδραση μέσω μουσικής έχει ενισχυθεί ιδιαίτερα στον 21ο αιώνα, ιδίως μεταξύ των μελών της Generation Z και των Millennials. 

Τα άτομα αυτά έχουν μεγαλώσει παράλληλα με τις ψηφιακές τεχνολογίες και στρέφονται σχεδόν ενστικτωδώς στη μουσική διαφυγή και στην κατανάλωση ή και δημιουργία περιεχομένου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. 

Μάλιστα, σύμφωνα με έρευνα της International Federation of the Phonographic Industry (2021), το 68% των ερωτηθέντων της Generation Z χρησιμοποιούν τη μουσική για τη ρύθμιση της διάθεσης.

Αξίζει να σημειώθεί, ότι η τάση αξιοποίησης της συγκεκριμένης πρακτικής απόδρασης, ενισχύεται από τον ίδιο το σχεδιασμό και τα επιμέρους χαρακτηριστικά πλατφορμών όπως τα TikTok Edits, τα YouTube Shorts και τα Instagram Reels, που επιτρέπουν στους χρήστες να δημιουργούν σύντομα μουσικά βίντεο.

Οι πλατφόρμες αυτές ενθαρρύνουν τη δημιουργία μουσικών αφηγήσεων με έντονα συναισθηματικό χαρακτήρα.

Μέσα από αυτό το πρίσμα, η μουσική λειτουργεί σαν ένας εσωτερικός τόπος φροντίδας — προσωπικός, δημιουργικός και αυτο-ρυθμιστικός. Ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτής της εμπειρίας είναι η ενίσχυση της κατασκευής του ιδανικού εαυτού, καθώς το άτομο οραματίζεται τον εαυτό του ως πρωταγωνιστή στις φανταστικές αφηγήσεις που δημιουργεί.

Συχνά, αυτές οι αφηγήσεις περιλαμβάνουν ενισχυμένες εκδοχές του εαυτού, πιο σίγουρες, πιο γοητευτικές, πιο ικανές ή ακόμα του προσδίδουν φαντασιακές ικανότητες και επιτεύγματα. Σε αυτό το πλαίσιο, η ακρόαση μουσικής λειτουργεί ως ένα άμεσα προσβάσιμο και εξατομικευμένο καταφύγιο.

Η Ακρόαση Μουσικής ως Επιβράβευση: Νευρολογικά Ευρήματα 

Η επίδραση της μουσικής συνδέεται με την ενεργοποίηση του εγκεφαλικού συστήματος ανταμοιβής και συγκεκριμένα του ραβδωτού σώματος, το οποίο αφορά και άλλου είδους αισθητηριακές εμπειρίες απόλαυσης, όπως η κατανάλωση τροφής αλλά και η σεξουαλική ικανοποίηση. 

Σύμφωνα με έρευνες, η ακρόαση ευχάριστης μουσικής προκαλεί απελευθέρωση ντοπαμίνης τόσο κατά την περίοδο αναμονής όσο και κατά τη διάρκεια της μουσικής εμπειρίας (Salimpoor et al., 2011). Το εύρημα αυτό ενισχύεται και από μεταγενέστερες ανασκοπήσεις (Zatorre & Salimpoor, 2013), οι οποίες προτείνουν ότι η μουσική μπορεί να λειτουργήσει ως ένα είδος επιβράβευσης. 

Μάλιστα, μεγάλο μέρος των σύγχρονων μουσικών παραγωγών επιδιώκουν την ενσωμάτωση συγκεκριμένων στοιχείων όπως κορυφώσεις, «drops» και απροσδόκητες μεταβάσεις, η προσθήκη των οποίων αφορά ακριβώς την ενίσχυση αυτής της νευρωνικής διέγερσης (Blood & Zatorre, 2001). 

Οι Περιορισμοί της Αυτορρύθμισης και η Σημασία της Θεραπευτικής Συνδιαλλαγής

Όπως επισημαίνει ο Dowd (2010), η συναισθηματική αποφόρτιση μέσω ψυχαγωγικών τεχνολογιών μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά, όμως όταν μετατρέπεται σε αποκλειστικό μέσο ανακούφισης, διατρέχουμε τον κίνδυνο να υποκαταστήσει άλλες μορφές φροντίδας ή κοινωνικής συνδιαλλαγής.

 Όπως σημειώνεται, η ακρόαση μουσικής ή και η παρακολούθηση σειρών προσφέρουν 'συμβολική παρηγοριά', η οποία όμως συχνά παραμένει σχετικά περιορισμένη, καθώς μας ενθαρρύνει να δούμε τα προβλήματά μας ως ατομικά φορτία αντί για συλλογικές εμπειρίες που αξίζει να μοιραστούμε ή να επεξεργαστούμε σε βάθος (Dowd, 2010). 

Η κατανάλωση περιεχομένου ίσως προσφέρει παροδική ανακούφιση, αλλά απουσιάζει το στοιχείο της ανατροφοδότησης, καθώς κανείς δεν μας βλέπει, κανείς δεν μας απαντά. Η τεχνολογία επιτρέπει αυτή την απομόνωση και εμείς την αξιοποιούμε συχνά για να αποφύγουμε τη δυσφορία της επαφής.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι πρακτικές απόδρασης έχουν πάντα αρνητικό πρόσημο. Η δυνατότητα να ρυθμίζουμε τα συναισθήματά μας μέσα από δημιουργικές πρακτικές, όπως η ακρόαση μουσικής ή η φαντασιακή αφήγηση, είναι πολύτιμη. 

Ωστόσο, αν αυτή η ρύθμιση λειτουργεί πάντα μόνο εσωτερικά και ατομικά, ίσως τελικά στερούμαστε τη δυνατότητα να σχετιστούμε ουσιαστικά και να επεξεργαστούμε σε βάθος τα συναισθήματα μας. 

Η ψυχοθεραπεία, με όχημα τη θεραπευτική συμμαχία, δηλαδή τη σχέση που αποκτά ο θεραπευόμενος με τον προσωπικό του θεραπευτή, μας καλεί να εξερευνήσουμε τι υπάρχει πίσω από αυτή την ανάγκη για απόσυρση. 

Σε έναν ασφαλή και υποστηρικτικό χώρο, μπορούμε να καταλάβουμε ποιες πλευρές του εαυτού φροντίζουμε μέσα από τη φαντασία αλλά και ποιες επιδιώκουμε να αποφύγουμε. 

Βέβαια, τα οφέλη της μουσικής μπορούν να ενισχύσουν τη θεραπευτική διαδικασία. Πράγματι, σύγχρονα ευρήματα υποστηρίζουν την αξιοποίηση της μουσικής ως θεραπευτικό εργαλείο. 

Πιο συγκεκριμένα, μετα-ανάλυση 26 ερευνών ανέδειξε ότι η μουσικοθεραπεία συμβάλλει στη μείωση των συμπτωμάτων κατάθλιψης (Aalbers et al., 2017), ενώ έχει φανεί αποτελεσματική και στη μείωση του άγχους σε προεγχειρητικά πλαίσια (Bradt et al., 2013).

Συμπερασματικά

Δεν κρίνεται λοιπόν απαραίτητο να απορρίψουμε την ανάγκη για διαφυγή είτε μέσω μουσικής είτε με τη συμβολή κάποιου άλλου ψυχαγωγικού μέσου, αλλά να την κατανοήσουμε, ώστε να μη αποτελεί τη μοναδική μας επιλογή. 

Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω, η ψυχοθεραπεία μπορεί να λειτουργήσει ιδιαίτερα αποτελεσματικά, καθώς σε έναν ασφαλές πλαίσιο θεραπευτικής σχέσης, μπορούμε να καταλάβουμε τι υπάρχει πίσω από την ανάγκη για διαφυγή, να επεξεργαστούμε τα συναισθήματά μας και να φροντίσουμε εκείνα τα κομμάτια του εαυτού μας που ίσως προσπαθούμε να «αποφύγουμε» καταφεύγοντας σε ακουστικά ή οθόνες.

‍

———

Βιβλιογραφία

Aalbers, S., Fusar-Poli, L., Freeman, R. E., Spreen, M., Ket, J. C., Vink, A. C., Maratos, A., Crawford, M., Chen, X. J., & Gold, C. (2017). Music therapy for depression. The Cochrane database of systematic reviews, 11(11), CD004517.

Blood, A. J., & Zatorre, R. J. (2001). Intensely pleasurable responses to music correlate with activity in brain regions implicated in reward and emotion. Proceedings of the National Academy of Sciences, 98(20), 11818–11823.

Bradt, J., Dileo, C., & Shim, M. (2013). Music interventions for mechanically ventilated patients. Cochrane Database of Systematic Reviews, (12).

Dowd, J. (2010). Escapism and entertainment: Communicative technology and the therapeutic. Explorations in Media Ecology, 9(2), 119–134.

International Federation of the Phonographic Industry. (2021). Engaging with Music 2021. IFPI.

Rohani, M. H. (2024). Musical escapism and the multisensory imaginary: Investigating affective practices and narrative engagement. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, Advance online publication.

Salimpoor, V. N., Benovoy, M., Larcher, K., Dagher, A., & Zatorre, R. J. (2011). Anatomically distinct dopamine release during anticipation and experience of peak emotion to music. Nature Neuroscience, 14(2), 257–262.

Zatorre, R. J., & Salimpoor, V. N. (2013). From perception to pleasure: Music and its neural substrates. Proceedings of the National Academy of Sciences, 110 (Supplement 2), 10430–10437.

‍